VI.
Thi-Tuyển Võ-Cử Trung-Cổ
Sự Thi-Tuyển Võ-Cử để phát-huy Võ-Trận được lập-định từ thời Trung-Cổ, vào thế-kỷ thứ 11, dưới Triều Nhà LÝ (1010-1225) của Đại-Việt.
Ðến thế-kỷ XIII thời Nhà TRẦN (1225-1413), thì sự thi-tuyển Võ-Cử được phát-huy đại quy-mô và luật thi-tuyển đã được noi truyền đến thế-kỷ XVIII thời Triều Nhà Hậu-LÊ (1428-1527 ; 1533-1599 ; 1600-1788) và thời Triều Nhà Tây-Sơn (1778-1802).
Dưới thời Triều Nhà Nguyễn (1802-1945) thì sự thi-tuyển Võ-Cử đã bị suy-thoái. (Xin xem quyển « Việt-Nam Phong-Tục » của Phan-Kế-Bính và « Nếp Cũ » của Toan-Ánh).
Vào thời Nhà Hậu-LÊ, chúa Trịnh-Giang (1729-1740) xét rằng Luật Thi-Tuyển Võ-Cử từ thời Trung-Cổ đến nay đều bắt đầu bằng cuộc thi khảo-hạch về Binh-Thư và Văn-Chương trước cuộc thi khảo-hạch về Võ-Nghệ, đã khiến lắm người có kỷ-năng và sức mạnh (hào-kiệt giõi võ) bị loại trừ, nên ngày 29-12-1731, Chúa Trịnh-Giang cải-tiến lại Luật thi-tuyển Võ-Trận Cổ-Truyền lập ra từ thế-kỷ XIII.
Thủa bấy giờ, sự Thi-Tuyển Võ-Trận được tổ-chức ba năm một lần trong chu-kỳ một Giáp (12 năm) :
- Thi-Tuyển Sở-Cử (初 舉), tổ-chức ở địa-phương vào những năm Tý, Ngọ, Mão, Dậu.
- Thi-Tuyển Bác-Cử (博 舉), tổ-chức ở kinh-thành vào những năm Thìn, Tuất, Sữu, Mùi.
Luật Thi Võ-Cử
Từ Thế-Kỷ XIII đến Thế-Kỷ XVIII
1 – Sở-Cử 初 舉 :
Theo «LÊ-Sử Tục-Biên» thì Phép thi "Sở cử" như thế này :
Trước hết hỏi sơ lược về Võ Kinh, sau đó, kỳ đệ nhất, đệ nhị và đệ tam, luôn 3 kỳ thi về Võ Nghệ. Người nào trúng cách, là "viên sinh" ; quan-viên tử, quan-viên-tôn trúng cách, là "biền sinh".
Tiếp theo lại thi về phương pháp Mưu Lược việc binh. Người nào trúng ngay được kỳ này, gọi là "học sinh" ; quan-viên-tử, quan-viên-tôn trúng được, gọi là "Biền sinh Hợp thức".
2 – Bác-Cử 博 舉 :
Theo quyển Chính-Biên XXXVII trong bộ « Khâm-Ðịnh Việt-Sử Thông-Giám Cương-Mục » của Quốc-Sử Quán triều Nhà Nguyễn, Ấn-Bản 1856-1884, thì Chúa Trịnh-Giang cải-tiến lại, ngày 29-12-1731, Luật Thi-Tuyển Bác-Cử thuộc về Võ-Trận Cổ-Truyền lập ra từ thế-kỷ XIII, như sau :
- Cuộc Thi đầu-tiên, thuộc về «Cung-pháp » và «Siêu-Đao (超 刀) pháp» ;
- Cuộc Thi thứ-nhì, thuộc về «Siêu-Đao pháp », «Kiếm-pháp», «Cung-pháp» trên lưng ngựa (Kị-Xạ - 騎 射), và «Cung-pháp» trên bộ vừa di-chuyển (Bộ-Xạ - 步 射) ;
- Cuộc Thi thứ-ba, thuộc về «Trận-pháp » hỏi theo « Vũ Kinh Thất-Thư » để xét trình-độ và về Binh-thư để xét khả-năng. « Vũ Kinh Thất-Thư » (武 經 七 書) đó là :
1. Khương Tử-Nha Thái-Công Binh-Pháp (姜 子 牙 大 公 兵 法) viết về Lục-Thao Tam-Lược (六 弢 三 略) vào thời triều Nhà CHU (Zhou - 周) ;
2. Hoàng-Thạch-Công Tố-Thư (黄 石 公 愬 書), gồm có Ba Quyển, viết vào « thời-đại Hán-Sở Chiến-Tranh (楚 汉 战 争 時 代 )» [được quen gọi là « thời-đại Hán-Sở Tranh-Hùng (楚 汉 争 雄 時 代)] (206-202 TCN) ;
3. Tôn-Tử Binh-Pháp (孫 子 兵 法) Nuớc NGÔ (Wu - 呉), gồm có 13 Thiên, viết vào « thời-đại Xuân-Thu - 春 秋 時 代» (722-481 TCN) ;
4. Ngô-Khởi Binh-Pháp (吳 起 兵 法) Nuớc Ngụy (Wei - 魏), gốm có 6 Thiên, viết vào « thời-đại Chiến-Quốc - 戰 國 時 代 » ( 481-221 TCN) ;
5. Tư-Mã Điền-Nhương-Thư Binh-Pháp (司 马 田 勷 舒 兵 法) Nuớc TỀ (Qi - 齊), viết vào « thời-đại Xuân-Thu - 春 秋 時 代 » (722-481 TCN) ;
6. Uất-Liễu-Tử Binh-Pháp (尉 柳 子 兵 法), Học-trò Quỉ-Cốc-Tử - gồm có Năm Quyển, 24 Thiên - viết vào thời triều Nhà HÁN (Han - 漢) (206 TCN - 220 CN) ;
7. Lý-Vệ-Công Vấn-Ðối (李 衞 公 問 對), gồm có Ba Quyển, viết vào thời triều nhà ÐƯỜNG (Tang - 唐) (618-690 và 705-907 CN).
Thí-sinh được trúng tuyển cả ba cuộc thi được đề-cử là «Tạo-Sĩ - 造 士 » (Tiến-Sĩ Võ-Cử). Những thí-sinh chỉ được trúng tuyển hai cuộc thi được đề-cử là «Tạo-Toát - 造 蕝 » (Tiến-SĨ Võ-Cử Hạng Nhì).
3 – Hoành-Tuyển 宏 選 :
Vì nhận thấy rằng lúc Thi-Tuyển Bác-Cử, tỷ-lệ số thí-sinh trúng tuyển hạn-mức cố-định, và có khi bị bỏ sót nhân-tài, các viên giữ chính-quyền trong phủ chúa Trịnh-Giang bèn phỏng theo Thể-lệ khoa Thi « Hoành-Từ » về bên Văn đặt thêm khoa Thi « Hoành-Tuyển », để khảo-thí Võ-nghệ.
Người nào có tài-năng sẽ được biểu-dương và cất-nhắc bổ dụng làm Võ-Quan hoặc Võ-Tướng.
Luật thi Khoa « Hoành-Tuyển » nay đã bị thất-truyền, nên không rõ phép thi thế nào.
***
Theo quyển «Kiến Văn Tiểu Lục» của Lê Quý Đôn, thì :
. Năm Bảo-Thái thứ 5 (1724) đặt trường thi Bác-Cử ở sở Thịnh-Quang :
- Kỳ đệ-nhất, hỏi mười câu về ý nghĩa trong Bảy Bộ sách Binh-Thư « Vũ Kinh Thất-Thư » (武 經 七 書) ;
- Kỳ đệ nhị, thi Hai Tao Võ-Nghệ : trước hết thi cưỡi ngựa Thi Múa Đâu-Mâu *, sau Thi Đấu Siêu, Đao, Lăng-Khiên và Thi Múa Gươm, Dáo. Căn cứ vào sự so-đọ được hay thua để định người hơn người kém, sau đó lại xét-duyệt người nào có khí sắc hùng-dũng được thăng lên một bậc, người nào kém phải trụt xuống một bậc ;
- Kỳ đệ-tam, thi Văn-Sách hỏi cách thao-luyện và phương-lược về phép Bày Trận để đánh kẻ địch, giữ thành trì.
Chú-thích : Đâu-Mâu * - Ông Lê-Quí-Đôn không dùng chữ "Đâu-Mâu" theo nghĩa thường chỉ-định "Một thứ Mũ Trụ về đời cổ, đội lúc ra trận" (Xin xem Việt-Nam Tự-Điển của Ban Văn-Học, Hội Khai Trí Tiến Đức Khởi Thảo), mà chỉ-định Một thứ Mâu, thuộc Binh-Khi đặc-thù của Đại-Việt.
. Năm Vĩnh Khánh thứ 3 (1731) phép thi Võ-Cử được định lại :
- Kỳ Thi-Tuyển đệ-nhất, là xét về «Cung-Pháp», tức là môn cưỡi ngựa bắn tên «Kị-Xạ - 騎 射» và «Siêu-Pháp» môn sử-dụng Siêu-Ðao, với ba bậc khác nhau trong mỗi môn ;
- Kỳ Thi-Tuyển đệ-nhị, là xét về Siêu-Pháp, Kiếm-Pháp, Thương-Pháp sau khi khảo-sát về Cung-Pháp, tức là môn « Bắn Cung », được chia ra « cưỡi ngựa bắn Cung » (Kị-Xạ - 騎 射) và « chạy bộ bắn Cung » (Bộ-Xạ - 步 射).
Về môn thi « Cưỡi ngựa bắn Cung » (Kị-Xạ - 騎 射) này, thì dựng ba cái đích, mỗi cái đích cách nhau một trăm bộ, người ứng-thí cưỡi ngựa buông cương cho ngựa phi, bắn ba phát tên, người nào được hai mũi tên trúng đích là hạng Ưu, được một mũi tên trúng đích là hạng Thứ. Thể lệ môn thi « Chạy bộ bắn Cung » (Bộ-Xạ - 步 射) đại-lược cũng giống như thế.
Có tất-cả là năm Tao thi :
1) Thi bắn Cung ;
2) Thi múa Siêu-Đao, Lăng-Khiên ;
3) Thi múa Kiếm, múa Dáo ;
4)
Thi đi bộ múa Đâu-Mâu* ;
5) Thi cưỡi ngựa múa Đâu-Mâu*.
Tài-năng được định theo điểm đậu hay rớt và được gia-tăng hoặc giảm-thiểu một bậc sau cuộc thi «duyệt dũng-khí» : lệ thi là đánh vào đầu ba Chùy đồng bọc rạ. Thí-sinh nào mắt không chớp và thân không rúng-động thì được tuyển.
- Kỳ Thi-Tuyển đệ-tam, thí-sinh phải làm một bài Văn-Sách về Binh-Thư Ðồ-Trận.
Ban Võ-Sư Hệ-Phái TRỊNH Quang Thắng |
Thư Mục :
- « Khâm-Ðịnh Việt-Sử Thông-Giám Cương-Mục » của Quốc-Sử Quán - Triều Nhà Nguyễn - Quyển Chính-Biên 36 vá Quyển Chính-Biên 37, Ấn-Bản 1856-1884.
- « Kiến Văn Tiểu Lục » của Lê-Quí-Ðôn, 1779.
- « Việt-Nam Phong-Tục » của Phan-Kế-Bính, 1915.
- « Nếp Cũ » của Toan-Ánh, 1964.
